Op de koffie bij de doden

Na al het vuil van de afgelopen weken te hebben afgeweekt in een heerlijk warm bad op de 14e verdieping van een vijfsterrenhotel in Singapore, is het weer tijd voor avontuur! Van een luxe miljoenenstad, landen we na 3,5 uur vliegen op Sulawesi, een eiland dat met z'n vreemde vorm aandoet als een dronken aap. Makassar in het zuiden, is een stad met als enige bezienswaardigheid de haven en fort Rotterdam, een aandenken aan de Hollanders en een nietszeggend gebouw. Dus de volgende ochtend zitten we alweer in de bus (met meer beenruimte dan businessclass in een vliegtuig) naar Tana Toraja, het gebied vol zwarte magie, tradities en rituelen.

Manda, onze gids, brengt ons rechtstreeks in een documentaire van de National Geografic Chanel. Met lokaal vervoer gaan we deze prachtige omgeving verkennen, waar animisme een dagelijkse gang van zaken is. Voor een halve euro zitten we kilometers lang tussen de dorpsbewoners in minibusje. Het gare ding hobbelt de berg op, over de slechte weg vol kuilen en gaten. Het uitzicht is subliem. De rijstvelden van de afgelopen maanden, vallen maar tegen in vergelijking met hier. Iedere stukje berg wordt benut, iedere centimeter met de hand bewerkt. De rijstterrassen gaan trapsgewijs het dal in en strekken tot de horizon. Hier en daar wordt het groene landschap onderbroken door traditionele dorpen, bestaande uit beschilderde huizen met bootvormige daken.

De oorspronkelijke bewoners van Toraja kwamen met de boot uit Indo China en de bouw van hun huizen is, met de bamboe daken in de vorm van een schip, hieraan gerelateerd. De voorgevel van de huizen, beschilderd met belangrijke symbolen, zoals hanen en buffels, wordt gesierd met een enorme houten buffelkop en de hoorns van alle geofferde buffels. Tegenover staan kleinere, vergelijkbare, fraai bewerkte huisjes, die dienen als rijstopslag.

Het leven draait hier volledig om de dood. Alles staat in het teken van voorouders, offers, ceremonies en rituelen. Een bezoek aan 'begraafplaatsen' is hier 'doodnormaal'. Zo staan we na de prachtige rijstvelden binnen enkele minuten voor een enorm rots graf. Een meters hoge wand, vol kleine deurtjes. Achter ieder deurtje een volledig uitgehakt familiegraf, met soms wel tientallen 'bewoners'. De kamers worden met de hand uit de rotspartij gehakt, een klus die soms wel 1,5 jaar in beslag neemt. Met een bamboeladdertje en een touw, wordt de kist naar boven gehesen. Voor de deurtjes wordt er regelmatig geofferd. Flesjes bintang (bier), sigaretten, foto's, kunstbloemen en ongelofelijk veel andere zooi liggen verspreid over de grond. Via onze gids komen we na een busrit en een zeer pittige wandeling (recht omhoog de berg op), terecht in een begrafenis ceremonie, of eigenlijk een onderdeel hiervan. Het betreft een welgestelde man, dus de ceremonie neemt dagen in beslag. Vandaag staat, na twee weken voorrondes, de finale van de hanengevechten op het programma. Alle hanen uit de omgeving zijn gemobiliseerd en opgedoft voor dit bloederige festijn. De eigenaar bevestigd scherpe messen aan de poten van het (nog) prachtige beest en brengt hem vervolgens in de ring, waar de beesten bekeken worden alvorens elkaar aan te vliegen. Het is duidelijk een mannen-aangelegenheid, die opgefokt bergen geld inzetten op hun favoriete haan. Het gaat hier niet om kleine bedragen, maar om complete maandsalarissen, een van de redenen (naast het dierenleed), dat het een illegale bedoeling is. De briefjes geld wapperen in de lucht, worden met stapels tegelijk op de grond gegooid en na de inzet worden de hanen op elkaar losgelaten. De beesten vinden elkaar duidelijk niet aardig en springen met hun poten tegen elkaar op. Eén goede trap en het mes snijdt door de slagader, wat een snelle dood voor de tegenpartij betekent. Wat minder geluk leidt tot een wat langer en bloederiger gevecht, met half afgesneden vleugels en poten. Het kan maar beter snel afgelopen zijn. Het is zielig om te zien dat de statige, bloederige haan op één poot rond strompelt en nog een laatste poging waagt om z'n tegenstander te verslaan. Onder luidt gejuich door de winnaars, wordt de dode haan afgevoerd in een plastic tasje. De winnende haan is er vaak niet heel veel beter aan toe. In twee uur tijd zien we zeker 50 gevechten, dus zo'n 25 gevilde hanen... De laatste twee weken zijn een behoorlijke aanslag geweest op de totale populatie. Om niet tussen de opgefokte mannen te hoeven staan, die soms de hanen even vergeten en meer oog hebben voor die blanke toerist, mogen we het hele schouwspel bekijken vanuit een traditioneel huis. In tegenstelling tot de fantastisch gedecoreerde buitenkant, maar een karige bedoeling. Een matras op de houten vloer, een tv (natuurlijk) en wat balken. We nemen afscheid van de gastvrije familie en lopen de berg af naar beneden, gevolgd door tientallen brommers, die het festijn met haan onder hun arm, of in plasticzak, verlaten.

Na het ontbijt gaan we op de koffie bij de familie van de overleden man. De hanengevechten zijn afgesloten, nu is het tijd voor het vervolg van de ceremonie. We klimmen het trapje op van de prachtige woning, zetten onze schoenen voor de deur en nemen plaats op de grond, bij de rest van de familie, met in het midden wel een heel bijzondere salontafel. De rode beschilderde kist is het middelpunt en tevens de enige decoratie in de hele woning. De man die erin ligt is al vier jaar dood... Hier zijn ze dus gewend aan deze salontafel, voor ons is het enigszins ongemakkelijk. In Toraja is het normaal dat iemand die overlijdt niet direct begraven wordt. Een begrafenisceremonie is zeer belangrijk en wordt groots aangepakt. Iedereen wordt uitgenodigd: alle dorpen uit de omgeving, maar ook verre familie. Bij een hoogwaardig persoon kunnen dit honderden gasten zijn. Iedereen moet op de hoogte worden gesteld, er moet worden gespaard en alles moet worden geregeld. Soms duurt dit dus vier jaar. Op het moment dat iemand overlijdt wordt er een injectie toegediend, zodat het lijk niet gaat stinken en dus jaren in huis kan worden bewaard. Er wordt nog niet gesproken over de dood. Iemand is ziek en slaapt, tot de ceremonie heeft plaatsgevonden. De reden dat je er dus gewoon 'gezellig' koffie mee kan drinken. Deze man is verre familie van onze gids, waardoor we meer dan welkom zijn. Naast de kist staat een gong. Een man slaat diverse keren op het ding en wil dat pa het van hem overneemt. Zo staat pa dus naast de kist, z'n muzikale kwaliteiten te vertonen en niemand die er vreemd van op kijkt.

Buiten zijn tussen de huizen bamboe plateaus gebouwd, waarop de honderden gasten tijdens de ceremonies kunnen plaatsnemen. Op de kop van de binnenplaats siert een enorm huis, met onder een plateau voor de familie en boven ruimte voor de kist. We nemen plaats op plateau nummer 11, tussen de rest van de gasten en wachten af wat komen gaat. Een sjamaan preekt door de microfoon wat wordt versterkt door een enorme geluidsinstallatie. Een stuk of tien buffels worden een voor een naar de binnenplaats geleid. Grote, gespierde beesten, met enorme hoorns. Ik zit vooraan en ze komen gevaarlijk dichtbij. Met een ring door hun neus met een touw eraan worden ze in bedwang gehouden. Tussen alle zwarte beesten, staat één wit exemplaar. De albino met roze huid en helder blauwe ogen is een fortuin waard. De waarde hiervan schijnt gelijk te zijn aan een kleine auto. Deze beesten worden geschonken aan de overleden man. Hij moet dus wel heel belangrijk zijn geweest. De naaste familie en de buffels verlaten de binnenplaats in een lange stoet voor een animistische ceremonie. Met muziek, veel geprevel en preken, loopt het hele gezelschap rondjes om een boom. Ik neem plaats tussen de rest van de gasten. Iedereen luistert aandachtig naar de sjamaan. Dan is het tijd voor de lunch. Natuurlijk is iedereen, dus ook wij, van harte welkom. De palmwijn vloeit rijkelijk, er wordt bier gedronken, rijst gegeten en het vers geslachte varken wordt geserveerd. Op deze gelegenheden ben ik toch echt vegetariër, dus ik houd het bij palmwijn en sticky rice. We zitten tussen de belangrijke gasten, met naast me de sjamaan. Het is nog een redelijk jonge vent, die vloeiend Engels blijkt te spreken. Hij heeft gestudeerd en zich verdiept in de ceremonies van Toraja. Hij wordt dus ingehuurd bij begrafenissen, bruiloften en huisceremonies. Een soort ceremoniemeester. Ondertussen rookt hij als een ketter (dat doet iedereen hier) drinkt hij lekker een biertje en maakt een foto van mij met z'n telefoon. Na de lunch gaat het hele gezelschap de berg af, richting de rijstvelden, waar de buffelgevechten plaats gaan vinden. Een braakliggend rijstveld is de arena. Twee buffels worden tegenover elkaar gezet. In eerste instantie lijken de vriendelijk ogende beesten elkaar geen vlieg kwaad te willen doen. Dan wordt er wat water naar ze gegooid, waardoor ze in beweging komen. De anders zo slome, gras kauwende buffel, met schattige ogen en lange wimpers, verandert in een gevaarlijke spierbundel. De hoorns worden tegen elkaar gezet en dan is het de kracht van de sterkste. De verliezer rent hard weg, de rijstvelden in, gevolgd door de eigenaar. Wij staan veilig van een afstandje te kijken en zien hoe de mensen onder ons weg moeten springen om een buffel te ontwijken. Hier gaat het om overwicht, brute kracht en natuurlijk instinct. Geen bloed, geen messen, maar gewoon eerlijk spel. Er wordt wederom volop gewed, gejoeld en geschreeuwd. Het is een groot casino. De buffels rennen door de rijstvelden, het water spat op en de winnaar blijft achter. Wanneer alle buffels veilig aangelijnd zijn, lopen we door de rijstvelden de berg af naar beneden. Gevaarlijk zwarte wolken trekken over en de gehele weg blijven we droog. Terug in Rantepao staat alles blank.

Pa mag uitslapen vandaag. Hij is tenslotte jarig. Ik ga naar de toko om de vers gebakken, nog warme, verjaardagstaart op te halen. Ze bakken hier koekjes en cakejes in de meest chemische kleuren, de taart is vooral cakekleur, met wat rozijnen ter decoratie. Ik regel nog een slinger en een 6- en een 0-kaarsje, voordat ik terug ga naar het hotel. Een 'bule' (blanke) met een taartdoos is een bezienswaardigheid en ik word van alle kanten toegezongen. Ik versier de kamer, we eten een taartje en gaan vervolgens op pad. Vandaag zonder gids, dus regelen we zelf vervoer.
In Toraja zijn verschillende soorten begraafplaatsen; in een rotswand, een huisgraf, natuurlijk graf, hangende graven en babygraven in een boom. Speciaal voor pa z'n verjaardag begeven we ons tussen de doden. De graven zijn soms eeuwenoud, maar allemaal toegankelijk. De hangende grafkisten zijn aan de rotswand bevestigd. Door de eeuwen heen is de houten constructie verteerd en zijn er wat grafkisten naar beneden gevallen. Her en der liggen de botten en schedels verspreid over de grond. Zelfs bij de schedels wordt geofferd. De sigaretten steken uit de gaten waar ooit een neus heeft gezeten. Ook in de grotten liggen houten verweerde kisten meters hoog opgestapeld. Nieuwe kisten worden nog steeds bijgezet. Een levendige begraafplaats. Ik zing samen met wat lokale bezoekers 'lang zal hij leven' tussen de schedels en botten. Pa heeft nog nooit zo'n rustige verjaardag gehad. Hij vind het maar een dooie bedoeling.

Ondanks dat wij het idee hadden wel genoeg graven te hebben gezien, gaan we de dag erna, met gids Manda, nog meer graven bekijken. Er zijn kennelijk toch nog mooiere exemplaren, met enorme beelden ervoor. De tao-tao poppen zijn vaak het evenbeeld van de overledene en kijken vanaf de rotswand naar beneden. In het verleden zijn veel van deze beelden gestolen door kunsthandelaars, waardoor er zichtbare kale plekken op de rotswand te zien zijn. Baby's worden op een heel bijzondere plek begraven. De familie zaagt een gat in een speciale boom, en het kindje gaat hier rechtop in. Het gat wordt afgedekt met een soort deurtje, net zolang tot het gat in de boom is dichtgegroeid. De animistische gedachte hierachter is, dat het kindje zo doorgroeit naar de hemel. De boom schijnt ook een soort melk af te geven, zodat de baby gevoed kan worden. Ik kijk naar een enorm dikke stam, vol 'deurtjes'. Bovenin zijn ze verdwenen en vervangen door de dichtgegroeide schors. Een boom vol baby'tjes. Een lugubere, maar ook mooie gedachte.

Om de zes dagen is er een grote buffelmarkt in het centrum. De hele omgeving koopt en verkoopt hier z'n buffels. Het verkeer richting de markt staat volledig vast. We lopen het laatste stuk en gaan op het geluid af. Honderden buffels staan rustig kauwend te wachten op een nieuwe eigenaar. Tussen alle zwarte, een enkele zeldzame albino. Eigenlijk zijn ze meer roze dan wit. Ik wil er ook een... De buffels worden goed behandeld, ze worden geaaid, gevoerd en gekoeld met water. Bij de varkens gaat het er een stuk onvriendelijker aan toe. Het gekrijs komt overal bovenuit. Sommigen liggen op bamboe vlonders, waar ze amper over kunnen lopen, anderen liggen met hun poten aan elkaar geknoopt te wachten tot ze achterop de scooter mogen. De scooter is hier het meest gebruikte vervoersmiddel, dus als je een varken koopt, snoer je die gewoon achterop. Het lijkt alsof ze dood zijn, of in diepe slaap, maar waarschijnlijk zijn ze in shock. Af en toe zie ik er een stuiptrekken, maar veel bewegen is onmogelijk. Grotere varkens worden ondersteboven, met een lange bamboe stok door hun poten naar de auto gedragen. Ze gillen het uit wanneer ze in de laadbak worden geschoven. Biggetjes gaan per zak. Honderden varkens wacht hetzelfde lot. Ik vind het zielig, maar aan de andere kant intrigeert het me ook. Voor deze mensen is een varken welvaart en voedsel. Hier hebben ze geen AH met voorgesneden blokjes nasivlees.

De ceremonie van de al vier jaar dode man is nog steeds in volle gang. Dag vier staat in het teken van het ontvangst van de gasten. De kist is inmiddels verplaatst naar het speciaal daarvoor gemaakte 'huis'. Terwijl we de berg oplopen, worden we gepasseerd door vrachtwagens vol mensen. Allemaal gaan ze een bezoek brengen aan de overleden man en zijn familie. De mensen lachen, zwaaien en roepen; 'hé mister!', standaard voor ieder geslacht. Ik begin eraan te wennen. Onderweg willen er nog wat mensen met ons op de foto en wanneer we aankomen bij het dorp worden we hartelijk begroet door de sjamaan. Door alle regen en drukte, is de keurige binnenplaats veranderd in een smerige blubberbende. Ook hier zijn Allstars (ja, ik heb ze nog die rot dingen), niet voor geschikt, al zijn ze in dit geval altijd nog beter dan teenslippers. Ik glibber dus door de modder, tussen de al afgeleverde varkens en buffels door. Een aantal hebben al het onderspit moeten delven. Er moet tenslotte ook worden geluncht. De restanten en ingewanden liggen tussen de nog levende dieren in. De kleinkinderen van de overledene dragen traditionele, vrolijk gekleurde kleding, terwijl de rest in zwart is gehuld. De sjamaan kondigt aan dat de eerste groep de familie kan bezoeken. Allereerst worden de geschenken van het eerste dorp binnen gebracht. Zeven buffels worden geshowd, vervolgens worden er zo'n 15 varkens op de grond gegooid. Met de poten aan elkaar geknoopt en een bamboestok boven en onder hun rug kunnen ze geen kant op. De gulle gevers worden door een springende opperman, met veren hoed en een speer (ik vraag me af of dit echt is, of tv...) naar de kist en de familie van de overleden man geleid. Daar 'condoleren' ze de familie. De mannen schenken nog sigaretten en de vrouwen beetlenut, voor ze plaats nemen op het plateau. Iedere gift wordt genoteerd in een schriftje. De buffels en varkens worden gemarkeerd met de letters van de gever. Een complete veestapel, sigaretten en beetlenut; komen wij aan met een slof sigaretten... Ik vind ons kado aan de karige kant, maar Manda verzekerd dat dit voor ons echt voldoende is. Nadat dorp één is ontvangen en koffie heeft gedronken, verlaten zij het hoofdplateau en is het tijd voor dorp twee. Hetzelfde ritueel; nu acht buffels en nog meer varkens. Na drie dorpen is de binnenplaats bezaaid met varkens, die geen kant op kunnen. Met de poten vastgeknoopt liggen ze schuimbekkend in de pieke zon op hun zij. Ze liggen hier gewoon te koken. Af en toe weet er een te ontsnappen, die vervolgens aan z'n poten weer terug wordt getrokken. Tussendoor worden er wat beesten uit hun lijden verlost en belanden in de pan. Een loslopend varken eet rustig de ingewanden van z'n voorganger op. Ik dacht dat varkens intelligente dieren waren. De geur van modder, slachtvlees, bloed en stront maken me misselijk.

Tijd voor lunch. We worden weer uitgenodigd in een huis van familie van Manda. Rijst, groenten, vis en natuurlijk varken staan op het menu. Onder het eten filosoferen we even over de bijzondere tradities en komen tot de conclusie dat er dus in ieder dorp wel een paar grafkisten in de woningen staan, die nog wachten op een ceremonie. Vol enthousiasme neemt de gastvrouw me mee naar achteren, waar achter een stuk blauw plastic een kist staat met haar moeder. Een jaar en een maand dood. Over nog een jaar misschien wel een ceremonie...

Na de lunch, gaat het ontvangen van de gasten gewoon door. We tellen al meer dan 60 varkens en 22 buffels. En dan te bedenken dat het grootste deel allemaal geofferd gaat worden. Wat een bloedbad moet dat zijn. Ook voor het offeren van de buffels is een aparte dag ingepland. Deze dag is al drie keer verschoven en zullen wij (helaas?) niet meemaken.

Na een week bizarre rituelen, graven en super aardige mensen zit Sulawesi er weer op. We gaan aapjes kijken in Kalimantan!